Χαίρετε!!!!
Την προηγούμενη εβδομάδα εορτάσαμε μια εξέχουσα μορφή της Ορθοδόξου Εκκλησίας και των Αγίων Πατέρων της Εκκλησίας μας,τον Άγιο Γρηγόριο Επίσκοπο Νύσσης,αδερφό του Μεγάλου Βασιλείου.Στο σημερινό μας κείμενο θα ασχοληθούμε με την θεωρία του Πατρός περί της δημιουργίας και κατασκευής του ανθρώπου όπως ο ίδιος ο Άγιος Πατήρ την αντιλαμβάνεται και ερμηνεύει,πάντα με βάση τα χωρία της ''Γενέσεως''.
Ξεκινώντας ο Γρηγόριος Νύσσης την μελέτη και ερμηνεία του επικαλείται το σχετικό κείμενο της δημιουργίας του ανθρώπου:''Ποιήσωμεν άνθρωπον κατ΄εικόνα ημετέραν και καθ΄ομοίωσιν...και εποίησεν ο Θεός τον άνθρωπον''(1.26-27).Και ερωτά:''Τι ούν εστιν άνθρωπος;''Και απαντάει:Ο άνθρωπος είναι ποίημα και δημιούργημα του Θεού λογικόν,κατ΄εικόνα του δημιουργού του, ''κατ΄εικόνα γενόμενον του κτίσαντος αυτόν''.(PG44,268D).Έτσι λοιπόν το ανθρώπινο μέγεθος δεν μπορεί να μοιάζει με το κτιστό κόσμο,με κανένα είδος του κτιστού κόσμου,αλλά αποτελεί αποτύπωμα της φύσης του κατασκευαστή του.
Ποιά είναι όμως η ερμηνεία του ''κατ΄εικόνα'';και πως είναι δυνατόν το άφθαρτο να ομοιάζει με το φθαρτό;
Απαντάει ο α.Γρηγόριος και λέγει,ότι υπάρχει τεράστιο χάσμα μεταξύ των δύο,ανάμεσα στον δημιουργό και το δημιούργημα,ανάμεσα στο αρχέτυπο (τον Θεό) και την εικόνα του (τον άνθρωπο).έτσι λοιπόν άλλο ο Θεός,που είναι η αιτία της υπάρξεως των πάντων και άλλο ο άνθρωπος τον οποίο χαρακτηρίζει ''θνητόν'',εμπαθές'',''ωκύμορον''(PG44,180AB)
Ο άνθρωπος σύμφωνα με την γραφή ειναι έκφραση του πρωτοτύπου του Θεού,εάν όμως ο άνθρωπος δεν ειναι μίμηση του αρχετύπου,τότε δεν είναι και εικόνα του Θεού,αλλά επειδή η γραφή το αναφέρει ξεκάθαρα δεν μπορούμε να αμφιβάλλουμε ή να αντιπαραβάλουμε κάποια άλλη ερμηνεία.Όμως το ερώτημα είναι ξεκάθαρο και παραμένει:Πώς ο άνθρωπος είναι εικόνα του Θεού αλλά ταυτόχρονα και εμπαθής;
Λέγει ο ι.Πατήρ πως αν κάνουμε την σύγκριση μεταξύ Θεού και ανθρώπου,ή το θείο είναι παθητό,πράγμα παράδοξο και αδιανόητο,ή ο άνθρωπος είναι απαθής,πράγμα επίσης που έρχεται σε αντίθεση με την ανθρώπινη φυση και με την ισχύουσα πραγματικότητα.Έτσι και ο Θεός δεν είναι εμπαθής και ο άνθρωπος δεν είναι απαθής.Άρα που βρίσκεται η αλήθεια του λόγου του Θεού ''ποιήσωμεν άνθρωπον κατ'εικονα ημετέραν'';(ΓΕΝ.1,26)
Ερμηνεύοντας το χωρίο τούτο ο Αγιος Γρηγόριος λέγει ότι ο λόγος τούτος αναφέρεται στο πρώτο,στο αρχικό στάδιο κατασκευής του ανθρώπου όπου ο άνθρωπος κατασκευάζεται ''κατ΄εικόνα''Θεού.Στην συνέχεια όμως το βιβλίο της Γενέσεως αναφέρει :''Και εποίησεν ο Θεός τον άνθρωπον,κατ΄εικόνα Θεού εποήσεν αυτόν,άρσεν και θήλυ εποίησεν αυτούς''.Αυτό το ''άρσεν και θήλυ''προβληματίζει τον Γρηγόριο και τον οδηγεί στη σκέψη ότι ''έτερον μέν τι το κατ΄εικόνα γενόμενον,έτερον δέ τό νυν εν ταλαιπωρία δεικνύμενον''.Έτσι στο ''κατ΄εικόνα'' τώρα προστίθεται και το ''άρσεν και θήλυ'' πράγμα που οδηγεί τον άγιο στην σκέψη και στην ερμηνεία περί διπλής κατασκευής του ανθρώπου.
Η πρώτη δημιουργία σχετίζεται με το κατ΄εικόνα του Θεού που εδημιουργήθει ο άνθρωπος και η οποία έχει τέλος.Η βίβλος όμως επανέρχεται στην αναφορά της κατασκευής του ανθρώπου και προσθέτει ότι ''άρσεν και θήλυ εποίησεν αυτούς''.Συμπεραίνει ο Νύσσης ότι το ''άρσεν και θήλυ'' για τον άνθρωπο δεν μπορεί να έχει σχέση με το πρωτότυπο,που είναι ο Θεός.Έτσι στο ζήτημα αυτό της δημιουργίας του ανθρώπου έχουμε κατά κάποιο τρόπο ''διπλή της φύσεως ημών κατασκευή'',δηλαδή η μία που έχει τη σχέση τής ομοιότητας με το θείο και αυτή εκφράζεται με το ''κατ΄εικόνα'',και η άλλη η οποία παρουσιάζει παρέκκλιση και διαφορά πρός αυτόν το Θεό και δηλώνεται με το ''άρσεν και θήλυ'',το οποίον ''αλλότριον τών περί Θεού νοουμένων εστί"
Στο κεφάλαιο της Γενέσεως περί κατασκευής ανθρώπου έχουμε δύο πράγματα που διαφέρουν έντονα μεταξύ τους,αφού ο άνθρωπος,όπως τον παρουσιάζει η βιβλική διήγηση ,βρίσκεται στο μέσο,όντας κοινωνός και μέτοχος ''θείας και ασωμάτου φύσεως,και της αλόγου και κτηνώδους ζωής''.(βλ.Γρηγόριος Νήσσυς περί κατασκευής ανθρώπου).Αυτό φαίνεται απο το γεγονός ότι στη πρώτη περίπτωση,επειδή διαθέτει ο άνθρωπος ''το λογικόν και διανοητικόν''αποτυπώνει το θείο,ενώ στην δεύτερη περίπτωση ,λόγω της διάκρισης σε ''άρσεν και θήλυ''παρεκλίνει απο το πρωτότυπο του,το Θεό,κάτι το οποίο δεν συνάδει με την θεία ομοιότητα του.
Έτσι συμπερασματικά αυτό που συνέβηκε στον άνθρωπο ήταν μια θεία επέμβαση πρός το πρόσωπο του ανθρώπου μια ''επιγεννηματική''επέμβαση όπως την χαρακτηρίζει ο ίδιος ο ι.Πατέρας για τροποποίηση της αρχικής κατασκευής του,ώστε να έχει ο άνθρωπος ''την πρός το άλογον κοινωνίαν και συγγένειαν''.
Ποίος όμως ο λόγος αυτής της παρέμβασης του Θεού μετά την ανθρώπινη δημιουργία;
Λέγει ο Νύσσης ότι ο Θεός είναι αγαθός και αιτία κάθε αγαθού και έτσι χτίζει τον άνθρωπο να είναι και αυτός αγαθός γι'αυτό και του έδωσε την δυνατότητα να είναι αμέτοχος της κοινωνίας των αλόγων.Επομένως η αρχική κατασκευή ήταν ορθή.
Γιατί όμως στη συνέχεια προχώρησε ο Θεός στην τροποποίηση της αρχικής κατασκευής του ανθρώπου;
Η θεολογική συλλογιστική του αγίου Γρηγορίου προχωρεί ακόμα βαθύτερα λέγοντας ότι ο άνθρωπος έχοντας το ''κατ΄εικόνα'',σημαίνει ότι διέθετε και το ''αυτεξούσιον'',γιατί ο άνθρωπος ως ''κατ΄εικόνα'' του Θεού που ήταν κατείχε και την αρετή και αρετή χωρίς ελευθερία δεν μπορεί να υφίσταται. Το ''αυτεξούσιον'' λοιπόν είναι δώρο του δημιουργού στον άνθρωπο.'Ομως ως εκτύπωμα ο άνθρωπος του αρχετύπου δεν μπορεί να ταυτίζεται πλήρως με το Θεό,γιατί σε αυτή την περίπτωση θα ήταν ο ίδιος Θεός.Επομένως υπάρχει μια σημαντική διαφορά μεταξύ Θεού και ανθρώπου και αυτή έγκειται στο γεγονός ότι ο Θεός είναι εκ φύσεως άκτιστος και ο άνθρωπος εκ φύσεως κτιστός.Αυτή είναι μια ουσιώδης διαφορά και τεράστια.
Εξαιτίας όμως αυτού του δεδομένου,συντρέχουν στη φύση του καθενός διάφορα παρακολουθήματα.Ένα από αυτά είναι καίριο και σημαντικό,δηλαδή το ότι ''τήν μέν άκτιστον φύσιν και άτρεπτον είναι,και αεί ωσαύτως έχειν,τήν δέ κτιστήν αδύνατον άνευ αλλοιώσεως συστήναι''.Το άκτιστον με άλλα λόγια είναι και άτρεπτο,ενώ το κτιστό υπόκειται σε τροπή και αυτό το στοιχείο του κτιστού όντος-στην προκειμένη περίπτωση της ανθρωπίνης φύσεως-προέρχεται ''εκ του μή όντος εις το είναι παρόδου'' του,πράγμα που δηλώνει πως στην φύση του ανθρώπου υπάρχει η κίνηση και το ενδεχόμενο της αλλοίωσης και της τρεπτότητάς της.Έτσι συμπερασματικά έχουμε πως ο άνθρωπος είναι τρεπτός και ο Θεός άτρεπτος.
Σε αυτή την ουσιώδη διαφορά οικοδομείται και η σχέση του κτιστού και ακτίστου.Ο κίνδυνος της τρεπτότητας του κτιστού ανθρώπου,εξαιτίας της εκ του μη όντος κατασκευής του,το ''υποχρεώνει'' να είναι σε μια διαρκή σχέση και κοινωνία με τον άκτιστο Θεό,ώστε να αποφύγει τον κίνδυνο υποτροπής πρός το μη όν,επαναφορά δηλαδή στην αρχική του κατάσταση.Η συγκράτηση του κτιστού στο είναι οφείλεται στις ενέργειες του άκτιστου θεού,η ύπαρξη του κτιστού είναι εξαρτημένη από το άκτιστο,γι'αυτό και για να υπάρχει είναι αναγκαία η μετοχή και η κοινωνία του με τον Θεό.Καθοριστικό ρόλο σε αυτή την οντολογική σχέση παίζει το αυτεξούσιο του ανθρώπου,η ελευθερία του κτιστού ανθρώπου είναι αυτή που τον οδηγεί είτε στην σωτηρία,είτε στην καταστροφή,αφού η σχέση της εξάρτησης στηρίζεται στην ελευθερία του κτιστού και αυτή η εξάρτηση είναι που δίδει στον άνθρωπο την πραγματική ελευθερία του.Αν ο άνθρωπος ελεύθερα μετέχει στη ζωή του Θεού και είναι συνδεδεμένος με τον Θεό,τότε διακρατεί την ύπαρξη του ''εν ελευθερία''στο υπάρχειν,στο όν,αφού ο Θεός είναι το όντως όν.Αντίθετα αν ο άνθρωπος ελεύθερα αποφασίσει την αποκοπή του απο τον Θεό,τότε παύει να είναι ελεύθερος και υφίσταται τις συνέπειες αυτής της επιλογής,αφού διακόπτεται η οντολογική σχέση κτιστού και ακτίστου με συνέπεια την όδευση πρός το μη όν,στο μη υπάρχειν.
Επανερχόμαστε όμως στο ερώτημα:Γιατί η παρέμβαση του Θεού,κατά τον άγιο Πατέρα,στην αρχική κατασκευή του ανθρώπου και η διόρθωση του σε ''άρσεν και θήλυ'';΄Λέει ο ι.Πατήρ ότι,επείδη ο Θεός γνωρίζει τα πάντα,πρίν απο την γένεση τους,και επειδή προκατανόησε προς τα που θα κινηθεί και κλίνει το αυτεξούσιο της ανθρώπινης προαίρεσης,είδε δηλαδή την κακή εξέλιξη του ανθρώπου,γι'αυτό προεπέμβηκε για να προλάβει την ανεπανόρθωτη ζημια και την εξαφάνιση του ανθρώπου.Έτσι προχώρησε στην ανακατασκευή του ανθρώπου σε ''άρσεν και θήλυ''ώστε να μην χαθεί το ανθρώπινο είδος,αλλά μέσω της γαμικής συνεύρεσης να προχωρήσει η εξέλιξη του ανθρώπου.''άρσεν και θήλυ εποίησεν αυτούς .Και ευλόγησεν αυτούς ο Θεός λέγων,αυξάνεσθε και πληθύνεσθε και πληρώσατε την γην και κατακυριεύσατε αυτής...''(ΓΕΝ.27-28)
Για τον άγιο Γρηγόριο Νήσσυς και εξετάζοντας με ακρίβεια το ιερό κείμενο της Αγιας Γραφής,άλλο είναι το γεγονός της δωρεάς του Θεού το ''κατ'εικόνα'' στον άνθρωπο και άλλο αυτό το οποίο στη συνέχεια παρουσιάζεται και ταλαιπωρεί το ανθρώπινο πρόσωπο.Για τον Νύσσης ο πρώτος άνθρωπος δεν είχε το όνομα Αδάμ,γιατί ο Αδάμ δεν είχε γίνει ακόμα,γι'αυτό και το όνομα Αδάμ κατά τον Απόστολο Παύλο σημαίνει χοικός.(Α'ΚΟΡ.14,47).Αυτή λοιπόν η δημιουργική πράξη του Θεού,στον ''κατ΄εικόνα Θεού'' άνθρωπο,έγινε εξαιτίας της κατανόησης του Θεού πρός το ''χείρον ροπής''του ανθρώπου,ένεκα του αυτεξουσίου του.
Το ''άρσεν και θήλυ'',στο οποίο έγινε η ανακατασκευή του ανθρώπου,δεν ανήκει στη θεία και μακαρία φύση του Θεού,λέγει ο Γρηγόριος.Αυτό είναι γνώριμα της φύσης των ''αλόγων'',αλλά το επιτέχνησε ο Θεός και μάλιστα έδωσε και την ευλογία του με σκοπό την αύξηση και τον πολλαπλασιασμό του γένους των ανθρώπων.Γι'αυτό και στον αρχικά ''κατ΄εικόνα Θεού'' άνθρωπο δεν έχουμε την εντολή της αύξησης και πολλαπλασιασμού του ανθρωπίνου γένους μέσω του ''άρσεν και θήλυ'' διαφορά.
Όλα αυτά δεν γίνανε βέβαια για τιμωρία του ανθρώπου,αλλά για το συμφέρον και σωτηρία του,ώστε να καταστεί δυνατή η αύξηση του γένους με την συνεύρεση ανδρός και γυναικός,άσχετα να κάτι τέτοιο δεν ανήκει στον ''θεοπρεπή'' χαρακτήρα.Αν ο άνθρωπος δεν έπεφτε στην αμαρτία,ο τρόπος πολλαπλασιασμού θα ήταν τελείως διαφορετικός και όμοιος με εκείνων των αγγελικών δυνάμεων και αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι η εσχατολογική προοπτική προβλέπει την επάνοδο μας στον αρχαίο τρόπο κατασκευής μας και την ομοίωση με τον αγγελικό τρόπο ζωής.Αυτό συμπεραίνεται απο την απάντηση που έδωσε ο Κύριος μας στο πονηρό ερώτημα των Σαδδουκαίων,η οποίοι ρώτησαν τον Χριστό σκόπιμα σε ποιον θα ανήκει η γυναίκα κατά την δευτέρα παρουσία,για να λάβουν την απάντηση ότι ''εν γάρ τή αναστάσει ούτε γαμούσιν ούτε γαμίσκονται,αλλ'ώς άγγελοι Θεού εν ουρανώ εισί''(ΜΑΤΘ.22,30.ΜΑΡΚ.12,25.ΛΟΥΚ.20,35.)Έτσι λοιπόν και οι άγγελοι δεν διακρίνονται σε φύλα,αλλά,παρόλα αυτά,πολλαπλασιάστηκαν ''εν μυριάσιν απείροις αι στρατιαί των''(ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΝΥΣΣΗΣ περί κατασκευής ανθρώπου,7.PG44.189A).Κάτι ανάλογο θα συνέβαινε και με τον άνθρωπο κατά τρόπο άγνωστο.Αν ο Θεός δεν είχε επέμβει και δεν επινοούσε τον τρόπο πολλαπλασιασμού του ανθρώπου ένεκα της αμαρτίας,τότε η αμαρτία θα ανέκοπτε ακαριαία τον αρχικό τρόπο πολλαπλασιασμού του.Γι'αυτό ο γάμος δεν είναι συνέπεια της αμαρτίας,αλλά πράξη πρόνοιας και ευεργεσίας του Θεού προς τον άνθρωπο.
Δυστυχώς όμως το ''άλογο'' μερικές φορές συγκαλύπτει το θείο στον άνθρωπο και τον οδηγεί σε κτηνώδεις ορμές και συμπεριφορές και τον κατατάσσει ενα με τα άλογα ζώα και παρεκλίνει απο το ''λογικό'' στο ''άλογο''.Έτσι η γαμική συνεύρεση χάνει την ουσία του δώρου του Θεού και καταντάει ένα βιολογικό συναίσθημα σαν ολα τα άλλα και χάνει αυτή την υπέρβαση του αδυνάτου και υπερφυσικού του Θεού,χάνεται το ''ηγεμονικόν της ψυχής''και υπερκαλείπτεται από το χοικό στοιχείο και να αγνοηθεί το θείο δωρο με το οποίο προικίσθηκε ο άνθρωπος.
Σπεύδει όμως ο άγιος Γρηγόριος και δηλώνει ότι,όσοι αποβαίνουν με τον τρόπο της ζωής τους ενάρετοι,αυτοί και καθίστανται ''Θεού μίμημα''και διαφυλάττουν καθαρή την εικόνα του Θεού στο πρόσωπο τους.
Ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης στην Θεολογική του αυτή συλλογιστική δεν προβαίνει δογματικώς,αλλά ''αποφαντικώς'' σε μια προσπάθεια να γυμνάσει το νου του: ''Ημείς δέ,καθώς εστί δυνατόν,διά στοχασμών τινών και εικόνων φαντασθέντες την αλήθειαν,τό επί νούν ελθόν ουκ αποφαντικώς εκτίμεθα,αλλ'ως εν γυμνασίας είδει τοις ευγνώμοσι των ακροωμένων προσθήσομεν''.Αυτή είναι μια κατάθεση του μεγάλου αυτού Πατρός και έκφραση των προθέσεων του,και στην πορεία λέγει: ''Kαι μηδείς νεμεσάτω'',κανείς δηλαδη να μην τα βάλει μαζί του γι'αυτά που αποπειράται να γράψει.
Η Εκκλησία την θεωρία του αγίου Γρηγορίου Νύσσης δεν την υιοθέτησε.Έτσι παραμένει η παραδεδομένη διδασκαλία για την πλάση του ανθρώπου σε άρρεν και θήλυ εξ'αρχής με την γνωστή αναπαραγωγή του ανθρωπίνου γένους.
ΥΓ1.Το παραπάνω κείμενο είναι μια προσπάθεια έκθεσης το πως ερμήνευσε και κατανόησε ο αγιος Γρηγόριος Νύσσης την κατασκευή του ανθρώπου απο τον Θεό και για τον λόγο αυτό θα ήθελα έστω και απο αυτό το ταπεινό και φτωχό blog να ευχαριστήσω τον καθηγητή μου κ.Νικόλαο Νικολαίδη, πατρολόγο και καθηγητή της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών στο τμήμα της Κοινωνικής Θεολογίας,για το συγγραφικό και διδακτικό του έργο και για όσα έμαθα στα φοιτητικά μου χρόνια.
ΥΓ2.Το παραπάνω κείμενο γράφτηκε συμβουλεύοντας τις σημειώσεις του κ.Καθηγητού και τις παρακάτω πηγές:1.ΑΓΙΑ ΓΡΑΦΗ(ΠΑΛΑΙΑ Κ ΚΑΙΝΗ ΔΙΑΘΗΚΗ)
2.ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΝΥΣΣΗΣ,ΠΕΡΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου